تلاش

امام علی علیه السلام در باره ی عبادت پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید : رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم پس از بشارت به بهشت، خود را در نماز خواندن به زحمت می ‏انداخت، زیرا خداوند به او فرمود: «خانواده خویش را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش» پس پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم پى در پى خانواده خود را به نماز فرمان مى‏داد، و خود نیز در انجام نماز شکیبا بود. (1)

همانگونه که در نهج البلاغه وارد شده ، تلاش پیامبر(ص) در انجام نماز ، پس از آن بوده که بشارت بهشت از جانب خداوند به ایشان داده شده بود ، بنابر این با اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله می دانستند که مشمول رحمت و موهبت الهی در جهان آخرت نیز هستند ، با این حال خودشان را در انجام عبادت به زحمت می انداختند ، در حالیکه اگر یک انسان عادی غیر از پیامبر(ص) ، می دانست که اهل بهشت است شاید خود را برای انجام عبادت ، خیلی به زحمت نمی انداخت ولی پیامبر صلی الله علیه و آله چون معرفت کاملی نسبت به مقام الهی داشته اند ، به عبادتِ اندک قانع نبوده و دوست داشتند بیشتر به وظایف بندگی بپردازند ، از این رو پیامبر(ص) تا آنجا به عبادت می پرداختند که از کثرت ایستادن ، پای شریفشان متورم گردیده بود و در پی این موضوع خداوند آیه ای از قرآن فرستاده و فرمودند : ما قرآن را نازل نکردیم ، تا خود را به زحمت و سختی بیندازی (2) و (3)

-----------------------

1- ترجمه‏ خطبه 199نهج ‏البلاغه (دشتى)، صفحه ‏ى 421

2-طه/2

3-الأصفى فی تفسیرالقرآن، ج‏2، ص: 754  

حق شناسی

 

• امام علی علیه السلام بر اساس قرآن کریم ، حق شناسی از نماز را در باره افراد مؤمنی می دانند که زینت های دنیا و مال و فرزند آنان را از ادای وظیفه نسبت به نماز باز نمی دارد و در این باره فرمودند : همانا کسانى از مؤمنان حق نماز را شناختند که زیور دنیا از نماز بازشان ندارد، و روشنایى چشمشان یعنى اموال و فرزندان مانع نمازشان نشود. خداى سبحان مى‏فرماید: «مردانى هستند که تجارت و خرید و فروش، آنان را از یاد خدا، و برپا داشتن نماز، و پرداخت زکات باز نمى‏دارد». (1) و (2)
• این مؤمنان عظمت قیام در برابر خداوند را دریافته ، و از لذت مناجات با او و لطافت سخن گفتن با خداوند آگاهند ، آنان می دانند که خضوع و خم شدن در برابر پروردگار آنان را از خم شدن و خضوع در برابر هر انسان طغیان گری در روی زمین باز می دارد ، آنان آگاهند که به سجده رفتن برای خداوند آنان را از به خاک افتادن در برابر هر کس که ادعای الوهیت برای خود یا غیر از خداوند را می کند ، مانع خواهد شد ، لذا کالای دنیا یا مال و فرزندی که نورچشم آنان است ، آنان را از نماز به خود مشغول نمی سازد ، آنان دریافته اند که نماز و ارتباط با خداوند سر آمدِ باقیات صالحات است ( که پس از مرگ برای انسان باقی می ماند ) لذا به انجام آن شتاب گرفته و سایر امور دنیوی با هر قیمتی که دارد ، آنان را به خود مشغول نمی سازد . (3)

__________________

1- ترجمه‏ خطبه 199نهج ‏البلاغه (دشتى)، صفحه ‏ى 421

2-نور /37

3-شرح ‏نهج ‏البلاغة (السید عباس ‏الموسوی)، ج 3  ، صفحه ‏ى 422

شستشوی روح

• امام علی علیه السلام به نقل از پیامبر صلی الله علیه و آله ، نماز را به چشمه ای از آب گرم تشبیه فرمودند که انسان در شبانه روز ، پنج نوبت خود را در آن شستشو می دهد که بر اثر اینکار ، هیچ چرک و آلودگی در بدن انسان باقی نمی ماند (1) ، پیامبر صلی الله علیه و آله در این روایت برای اینکه مسلمانان از تاثیر نماز بر روح خویش آگاه گردند برای آنان مثالی را ذکر نموده ، تا فهم و درکِ  پاک کنندگی نماز برای آنان آسان گردد ، در این مثال به آب مثال آورده شده که همه اثر آن را در پاک کنندگی جسم انسان می دانند ، بنابر این نماز نیز از این جهت همانند آب عمل می کند ، امّا نماز روح انسان را که بر اثر گناه آلوده شده است پاک می کند .
• از سوی دیگر ، هر چند آثار و برکات نماز بسیار است ، که در روایات متعدد به آن اشاره شده است ولی در این روایت بر یک جنبه ی آن که پاک کنندگی است ، تاکید شده است ، از جهت دیگر از این روایت نیز می توان استفاده نمود که برای توجّه دادن مردم به اهمیت عبادت و بندگی خداوند ، شایسته است از مثال ها و تشبیه هایی که برای مردم قابل لمس و درک است ، بهره برد ، تا مردم با جنبه های مختلف و آثاری که یک عبادت دارد آشنا شده و به انجام آن و عمل به وظیفه ی الهی خود تشویق و ترغیب شوند .

--------------------

1- نهج ‏البلاغة خطبه 199(صبحی ‏الصالح)، صفحه ‏ى 317

ریزش برگ

• امام علی علیه السلام در خطبه ی 199 نهج البلاغه ، نماز را باعث ریزش گناهان از انسان دانسته ، همانگونه که در پاییز ، برگ از درختان ریخته می شود ، و یا مانند بندی که از گردن حیوانات باز شده و آنان آزاد می شوند (1) ، در نماز نیز این قابلیت و استعداد قرار داده شده که انسان را از بند گناهان آزاد کند و موجب ریزش گناه از انسان شود ، زیرا نماز اطاعت از فرمان خداوند است و گناهان بر اثر نافرمانی از خداوند تحقق می یابد و هنگامیکه انسان به اطاعت روی می آورد ، از نافرمانی دور می شود و نماز اثر گناهانی را که بر روح انسان سنگینی می کند می زداید .
• سلمان می گوید روزی همراه با پیامبر صلی الله علیه و آله در زیر سایه ی درختی بودیم که پیامبر (ص) یکی از شاخه های آن را گرفته و تکان داده و برگ های آن به زمین ریخت ، حضرت فرمودند آیا از من سوال نمی کنید ، چرا اینکار را انجام دادم ؟ ، ما گفتیم : شما خود بفرمایید ، پیامبر (ص) فرمودند : هنگامیکه بنده مسلمان به نماز می ایستد ، گناهانش می ریزد ، همانگونه که برگ های این درخت به زمین ریخت (2) در روایت دیگری از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است که هر زمان که وقت نمازی فرا می رسد ، فرشته ای ندا می کند ، ای مردم بر خیزید و با نمازتان آتش گناهانی را که بر پشت خویش بر افروخته اید ، خاموش سازید (3)

---------------------

1- وَ إِنَّهَا لَتَحُتُّ الذُّنُوبَ حَتَّ الْوَرَق

2- قال سلمان کنّا مع النبی صلّى اللَّه علیه و آله فی ظلّ شجرة، فأخذ غصنا منها فنفضه فتساقط ورقه، فقال: ألا تسألونی عمّا صنعت قالوا: اخبرنا، فقال، ان العبد المسلم إذا قام إلى الصلاة تحاطت خطایاه کما تحاطت ورق هذه الشجرة. (بهج ‏الصباغة فی ‏شرح ‏نهج ‏البلاغة، ج 13   ، صفحه‏ ى 159)

3- قال النبی صلّى اللَّه علیه و آله ما من صلاة یحضر وقتها إلّا نادى ملک بین یدی الناس قوموا إلى نیرانکم التی أو قد تموها على ظهورکم فأطفئوها بصلاتکم. (بهج ‏الصباغة فی ‏شرح ‏نهج ‏البلاغة، ج 13   ، صفحه‏ ى 160)

ترک وظیفه

امام علی علیه السلام هنگامیکه به وجوب نماز در قرآن بر اساس آیه ی 103 سوره ی نساء اشاره کردند ، برای تایید این آیه ، به پیامد رها کردن نماز و نتیجه ای که در بر دارد به آیات 42 و 43 سوره مدّثر استدلال نمودند ، در این دو آیه به سؤالی که اهل بهشت از کافرانی که در دوزخ هستند و پاسخی که آنان دادند اشاره شده است : ما سَلَکَکُمْ فی‏ سَقَرَ ؛ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ : ( بهشتیان از دوزخیان سؤال می کنند ) چه چیزی شما را به دوزخ انداخت ، آنان گویند : ما از نماز گزاران نبودیم ، بر اساس این آیات است که گفته شده : کافران همانگونه که مکلّف هستند که به اصول دین ایمان بیاورند ، به همانگونه تکلیف دارند که به فروع دین و واجبات الهی عمل نمایند و اگر به این موضوع عمل نکنند ، مورد عقاب الهی قرار خواهند گرفت  (1)

-------------------------

1-جامع الشتات ص 93

وظیفه واجب

امام علی علیه السلام در خطبه ی 199 نهج البلاغه برای بیان اهمیت نماز ، به آیه ی 103سوره ی نسآء ، استناد نمودند : " إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً " : همانا نماز وظیفه ای واجب (با وقت معیّن) بر عهده ی مؤمنین است ، واژه ی " کتاب" در آیه که به معنای چیزی است که نوشته شده و ثابت است ، در اینجا اشاره به واجب بودن نماز دارد (1) و کلمه ی " موقوتاً " که از ریشه ی وقت گرفته شده است ، به این معنا اشاره دارد که نماز تکلیفی است که دارای وقت و زمان معیّن است که در هیچ حالی نباید از وقت مخصوصی که دارد ، بیرون رود (2) هر چند که برخی از مفسرین ذکر وقت را در این آیه  اشاره به ثابت بودن و غیر قابل تغییر بودن آن می دانند که در هیچ حالی ساقط نمی گردد (3)

لذا این آیه از جمله ی آیاتی است که به آن در واجب بودن نماز ، استدلال شده است ، و نماز را  از برترین عبادات به شمار آورده اند همانگونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرموده اند : برای هر چیز ، صورت و چهره ای است ، و چهره ی دین شما نماز است ، و نیز فرمودند : اولین چیزی که در اعمال بنده به آن نگاه می شود ، نماز است ، اگر صحیح ( و کامل ) بود به سایر اعمال او نظر نمی شود ، امّا اگر صحیح ( و کامل ) نبود هم به نماز و هم به سایر اعمال او نظر می شود ( و مورد دقت ومحاسبه قرار می گیرد ) (4)

-------------------------

1- المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏5، ص: 63

2-تفسیر جوامع الجامع، ج‏1، ص: 285

3- المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏5، ص: 63

4- قال رسول الله ص : لکل شی‏ء وجه و وجه دینکم الصلاة ، و قال ع  : الصلاة أول ما ینظر فیه من أعمال العبد فإن صحت لم ینظر فی عمل من أعماله و إن لم تصح نظر فیها و فی جمیع أفعاله. ( فقه القرآن فی شرح آیات الأحکام، ج‏1، ص: 79 )

منزلت

امام علی علیه السلام در خطبه ی 199 نهج البلاغه ضمن توصیه به انجام نماز ، آن را وسیله ی تقرّّب نمازگزار به خداوند معرفی نموده اند (1) ، و این موضوع از آنجایی ناشی می شود که خداوند هدف از خلقت انسان را عبادت و بندگی خداوند قرار داده اند (2) و در این راستا ، نماز یکی از مهمترین عواملی است که این هدف را تامین می کند ، بدیهی خواهد بود که مقصود از نزدیک شدن به خداوند ، نزدیک شدن مادی نیست ، بلکه مقصود ؛ نزدیک شدن معنوی است ، به تعبیر دیگر ، بنده ی خداوند در سایه ی برپا داشتن نماز ، از لحاظ مقام و منزلت به خداوند تقرّب پیدا می کند ، از سوی دیگر ، برپا داشتن نماز ، اطاعت از امر الهی است و خداوند بندگانی را که از فرمان او پیروی و اطاعت می کنند دوست داشته و آنان را به خود نزدیک نموده و به آنها مقام و منزلت می بخشد .

-------------------------

1- وَ تَقَرَّبُوا بِهَا

2-ذاریات/56

ازدیاد

امام علی علیه السلام در خطبه ی 199 نهج البلاغه ضمن توصیه به محافظت و تداوم در انجام نماز ، به زیاد خواندن نماز نیز سفارش فرمودند (1) ، شارحین نهج البلاغه مقصود از این ازدیاد را به خواندن نمازهای نافله و مستحبی تفسیر کرده اند (2) ، در روایت است که ابوذر (ره) در مسجد بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد می شود ، و پیامبر صلی الله علیه و آله به ابوذر می فرمایند : ای ابوذر ! برای مسجد تحیّت است (3) ، ابوذر از پیامبر(ص) سوال می کند که تحیّت مسجد چیست ؟ که پیامبر(ص) می فرمایند : دو رکعت نمازی که بجای آوری ، ابوذر می گوید ( ای رسولخدا (ص)) من را به نماز فرمان دادی ، امّا نماز چیست ؟ پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمایند : نماز بهترین موضوع است پس هر کس بخواهد به اقلّ آن اکتفا نماید ، و هر کس بخواهد ، آن را زیاد بجا آورد (4) که برخی از فقها این روایت را مخصوص به نمازهای نافله و مستحب دانسته اند (5) و در روایت است که نماز های نافله و مستحبی ، باعث تکمیل و تمامیت نماز های واجب می شود (6)

-----------------

1- وَ اسْتَکْثِرُوا مِنْهَا

2- منهاج ‏البراعة (راوندى)   ج 2   صفحه‏ ى 309   

3-تحیت به معنای درود گفتن ، سلام گفتن و خوشامد گفتن است

4-بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ،ج‏67، ص:252

5- ریاض المسائل (ط - الحدیثة)؛ ج‌4، ص: 183

6- الأمالی (للشیخ الطوسی)؛ ص: 650

محافظت

محافظت از نماز ، موضوعی است که نخست در قرآن کریم مطرح شده است  و در نهج البلاغه نیز انعکاس یافته است (1) و فقها و مفسّرین ، در توضیح آن نکاتی را مطرح کرده اند ، از جمله گفته اند : محافظت از نماز به انجام آن در اوقات و زمان های مخصوص آن تحقّق می یابد (2) امام علی علیه السلام در این باره می فرمایند : نماز را در وقت خودش به جاى آر، نه اینکه در بیکارى زودتر از وقتش بخوانى، و به هنگام درگیرى و کار آن را تأخیر بیندازى، و بدان که تمام کردار خوبت در گرو نماز است (3)

علاوه بر اینکه محافظت از نماز با مداومت و استمرار در انجام آن تحقق می یابد (4) ، لذا اگر کسی مراعات این استمرار را نکند و به صورت دائم ، نماز را بجای نیاورد در حقیقت از نماز خویش محافظت ننموده است .

یکی دیگر از جلوه های محافظت از نماز را به محافظت آن ، از چیزهایی دانسته اند که باعث باطل شدن و به هم خوردن نماز می گردد (5) مانند چیزهایی که باعث باطل شدن وضو می شود ، یا روی گرداندن از جهت قبله ، یا با صدای بلند خندیدن ، خوردن وآشامیدن در بین نماز و ...(6)

و بخش دیگری از محافظت از نماز را به رعایت شرائط نماز ( چون تکبیره الاحرام ، قرائت ، نیت نماز ، رکوع و سجود و ...) دانسته اند (7) (8)

----------------------

1- وَ حَافِظُوا عَلَیْهَا ) نهج‏البلاغة خطبه 199(صبحی‏الصالح)    صفحه‏ى 316  (

2-إرشاد الأذهان إلى تفسیر القرآن، ص: 44

3-ترجمه ‏نهج ‏البلاغه ‏نامه 27 (دشتى)، صفحه ‏ى 511

4-تفسیر الصافی، ج‏1، ص: 268

5- إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد؛ ج‌1، ص: 79

6- وسیلة النجاة (مع حواشی الإمام الخمینی)؛ ص: 167

7- شرح ‏نهج..(السیدعباس)  ج 3  صفحه‏ ى 420     

8-جامع عباسى و تکمیل آن (محشى، ط - قدیم)؛ ج‌1، ص: 43

تعهّد

امام علی علیه السلام در خطبه ی 199 نهج البلاغه نکات ارزشمندی را در باره ی نماز مطرح نموده اند ، یکی از آنها توصیه به تعهّد نسبت به نماز است (1) ، تعهّدکه به معنای جویایِ چیزی شدن و تجدید عهد نمودن می باشد (2) به این معنا است که مسلمان ، نسبت به عبادت خداوند یعنی نماز متعهّد باشد ، همانگونه که چیز ارزشمندی را به انسان سپرده باشند و از او بخواهند از آن مراقبت کند تا خلل و آسیبی به آن وارد نشود ، و نماز که یک سرمایه ی معنوی برای انسان است ، باید چنین جایگاه و اهمیتی را برای فرد مسلمان داشته و در انجام آن کوتاهی و قصوری از ناحیه ی انسان صورت نگیرد تا به خوبی به انجام رسد .

------------------------

1- تعاهدوا أمر الصّلاة

2-لسان العرب، ج‏3، ص: 311